08.08.2014 / İbrahim Ethem Gönenç - İndikatörler de Neymiş?
İndikatörler, geçen yazımda anlattığım “Karar Destek Sistemleri”nin (KDS) en önemli araçlarından biridir ve çevrenin korunmasında karar vermeyi kolaylaştırır ve yönlendirirler. En genel anlamda “bir şeyin ölçülmesi” olarak tanımlanabilecek indikatörler, “OECD” tarafından, “bir fenomenin/çevrenin/bölgenin durumunu tanımlamak üzere, bilimsel çalışmalarla elde edilmiş parametrelerden türetilmiş bir değer veya yeni bir parametre” şeklinde tanımlanmıştır. İndikatörler, sorulan bir soruya sayısal değerlerle yanıt verirler ve bu değerler uzun dönemli kapsamlı araştırmalara dayanarak uzmanlarınca belirlenir.
İnsanlar çeşitli etkinlikleriyle çevreye baskı uygular ve doğal kaynakların nitelik ve niceliğini, diğer bir deyişle durumunu değiştirirler. Toplumu temsil edenler, bu değişimlere çevresel, ekonomik ve sektörel politikalarla tepki verirler. Bu tepki, insan etkinliklerini sınırlayarak, çevre üzerindeki baskıyı azaltır. Böylece çevresel indikatörler için, “baskı-durum-tepki” (BDT) üçlemesi olarak bilinen bir yapı ortaya çıkar. Bu üçleme, son yıllarda genişletilerek, “sürükleyici güçler-baskı-durum-etki-tepki” şeklinde de ele alınmaktadır.
İndikatörler; bir ekosistemin ekolojik statüsünü belirlemek, sosyoekonomik (SES) etkinlikler sonucu oluşan antropojenik (insandan kaynaklanan) baskıları ölçmek ve havza yönetiminde uygulamaların etkinliklerini ve başarısını değerlendirmek için yaygın olarak kullanılan araçlardır. Ayrıca havzada ve su kaynaklarında neyin izleneceğinin ve bulunanların nasıl yorumlanacağının belirlenmesinde de kullanılırlar. İndikatörlerin nasıl ve nerelerde kullanılacağını iyice anlamak için, havzalarda yaygın olarak kullanılan indikatörleri ilerleyen birkaç hafta daha ele alacağım. Çünkü, maalesef yurdumuzda bu konuda yapılmış çalışmalar son derece azdır ve olanlar da yaygın olarak kullanılmamaktadır.
“Baskı” (B) indikatörleri, aynı zamanda etki veya sürükleyici güçler olarak da adlandırılmaktadır. Örneğin ötrofikasyon ya da kirlenme durumunda, noktasal ve yayılı kaynakların doğrudan su kaynaklarına deşarjı, havzada olumsuz etkilerin oluşmasına neden olur. Bu etkinin asıl kaynağını tanımlamak için, bir “neden zinciri analizi”ne ve havza içindeki “SES” bilgilerine gereksinim duyulur. Çünkü etki, yönetim hataları ya da ekonomik ve sosyal problemlerden de kaynaklanıyor olabilir. Baskı indikatörlerine örnekler verelim.
- “Marmara Denizi Havzası”nda alıcı ortamlara günde yaklaşık 1000 ton askıda katı madde, 2000 ton organik madde, 200 ton azot ve 40 ton fosfor boşaltılması ve bu maddelerin, sonunda “Marmara Denizi”ne ulaşarak kirlenme ve ötrofikasyona neden olmaları.
- “Karadeniz”den “Marmara Denizi”ne “Boğaz” üst sularıyla günde 200 ton azot, 20 ton fosfor ve 200 ton silika taşınması ve bu taşınımın “Marmara”nın ötrofikasyonuna büyük katkıda bulunması. (Not: Bu değerler yıllar süren araştırmalarımdan elde edilmiştir)
“Durum” (D) indikatörleri ise havzanın durumunu belirlemek için kullanılır. Bunlar, havzada ve su kaynaklarında yapılan kapsamlı araştırma ve izlemelerden elde edilir. Bir örnek verelim; “İstanbul Kanalı” yapılırsa, “Karadeniz”den “Marmara”ya boşalan besi maddeleri yüklerindeki artışlar nedeniyle hızlanacak ötrofikasyon sonucu “Marmara Denizi”nin durumu ne olur ve kaç yıl sonra bir bataklığa dönebilir? Bu sorunun yanıtını çılgın projelerin vizyoneri araştırtsın, ben söylemeyeyim.
“Tepki” (T) indikatörleri, yönetmelik ve standartların iyileştirilmesi ve baskıyı azaltmak için gerekli olan eylemlerin tanımlanmasında, karar verme sürecine önemli katkılarda bulunurlar. Örneğin yurdumuzdaki yeni yürürlüğe giren balıkçılıkla ilgili yönetmelik bu tepkiyi yansıtmaktadır ve gerçekten balıklar üzerindeki baskıyı azaltmıştır.
Aşağıdaki örnek tabloda, “etki-durum-tepki” üçlemesini açıklamak için, önemli çevre sorunları ile ilgili somut indikatör örnekleri verdim, istediğiniz gibi kullanın sevgili okuyucularım, rastgele!
Aydınlık Gazetesi - 08.08.2014, Cuma
08.08.2014
