21.02.2014 / İbrahim Ethem Gönenç - İstanbul'un Yeterli Suyu Var mı?

Merhaba. Başlıktaki sorumun yanıtı “evet”tir. Çünkü doksanlı yıllarda benim de içinde olduğum uluslararası bir konsorsiyum, İstanbul için kullanılabilir tüm su kaynaklarını belirleyerek, 2040 yılına kadar İstanbul’da suyu sorun olmaktan çıkaran “Master Plan 1-2”yi geliştirmiş ve bu plan, “İSKİ” tarafından gecikmeli de olsa günümüze dek büyük ölçekte uygulamaya aktarılmıştır. Belediye başkanları, bakanlar bunları kendi fikirleriymiş gibi sunarlar. Siz onlara kanmayın; bunlar uzmanların yıllar süren ekip çalışmalarının ürünüdür. Biz “Master Plan”ı yaparken iki başkan değişti. Onların katkısı sadece planın hızla hayata geçirilmesini sağlamaktan ibarettir.

Önemle vurgulamalıyım ki “Su Master Planı”, “Grafik 1”de verilen, çeşitli demografik yöntemler ve modeller kullanılarak elde edilmiş nüfus tahminlerine göre geliştirilmiştir. 1990 yılından başlayarak yaptığımız bu tahminler, günümüze kadar “TÜİK” tarafından verilen İstanbul nüfus değerleriyle bire bir örtüşmektedir. Örneğin, 2013 sonunda İstanbul nüfusu 14 milyon 160 bin 467 kişi olup, orta büyüme senaryomuzu doğrulamaktadır. Tahminlerimize göre, İstanbul nüfusu, 2040 yıllarında -hızlı büyüme senaryosu gerçekleşse bile- yaklaşık 18 milyon civarında doygunluğa ulaşacaktır. Ancak “İstanbul Kanal”, “İki Yeni Şehir” gibi, İstanbul kent ekosisteminin kaldıramayacağı projeler hayata geçirilirse, bu nüfusun 25 milyonu aşması ve diğer pek çok sorunla birlikte, su temini sorunları yaratması kaçınılmaz olacaktır. Bu konuları ilerleyen haftalarda irdeleyeceğim.

“Su Master Planı”nda, İstanbul ve komşu havzalarda ulaşılabilir ve kullanımı fizibıl olan tüm su kaynakları incelenmiş, bu kaynakların her biri için çok ayrıntılı olarak modellerle yapılan hidrolojik (yağış, akış, beslenme, kuraklık, taşkın gibi) ve ekonomik analizlerle, nüfusa ve sosyoekonomik gelişmeye göre tahmin edilen gelecek su talebini karşılamak üzere “Grafik 2”de gösterilen yatırım programı “İSKİ”ye tavsiye edilmiştir.

Günümüzdeki Durum

Günümüzde İstanbul’a su sağlayan kaynaklar ve bunların yıllık milyon metreküp olarak verimleri (güvenli olarak çekilebilecek su miktarı):

“Avrupa Yakası”nda: “Terkos Gölü” 142, “Istranca” dereleri ve rezervuarları 235, “Alibeyköy” rezervuarı 36, “Büyükçekmece Gölü” 100, “Sazlıdere” rezervuarı 55 olmak üzere toplam 568.

“Asya Yakası”nda: “Ömerli Barajı” 220, “Elmalı Barajı” 15, “Darlık Barajı” 97, “Yeşilvadi” ve “Şile” kuyuları 40, “Melen-1” 268, “Yeşilçay Regülatörü” 145 olmak üzere toplam 785.

Tüm İstanbul için toplam verim 1.353 milyon metreküptür. Dikkat edilirse “Alibeyköy”, “Büyükçekmece” ve “Sazlıdere” hariç, tüm su kaynakları İstanbul’un güneyine göre yaklaşık üç kat fazla yağış alan ve sularını “Karadeniz”e boşaltan kuzey kesiminde konuşlandırılmıştır. Bu nedenle, bu kaynakların havzaları içindeki kuzey ormanları beslenme açısından büyük önem taşımakta olup, buralara yapılacak “3. Havaalanı” ve “3. Köprü ve Otoyol” projeleri ile bunların teşvik edeceği yeni yerleşimler, su kaynaklarının veriminde önemli düşüşlere neden olabilecektir.

Verim Milyonlarca Metreküpten Daha Az

“Grafik 2” ile karşılaştırıldığında; “İSKİ” tarafından yatırımı gerçekleştirilen su kaynaklarının veriminin, 2013 yılındaki su talebi tahminlerimizin yaklaşık 200 milyon metreküp altında kaldığı görülmektedir. Bunun bir nedeni “Kirazdere Rezervuarı”ndan (İzmit Yuvacık Barajı) su getirilmeyip yerine yarı verimindeki “Yeşilvadi” ve “Şile” kuyularının devreye sokulmasıdır. Bir diğer nedeni de “Melen-2” yatırımında altı yıl kadar geç kalınmış olmasıdır.

Günümüzde “İSKİ”, bu su kaynaklarından çekerek arıttığı yılda yaklaşık 900 milyon metreküp suyu (kişi başına su kaçakları dahil günde brüt 170-200 litre) İstanbul’a verebilmekte ve önemli herhangi bir su eksikliği sorunu da yaşanmamaktadır. “Master Plan” tahminleriyle çelişen bu durumun başlıca nedenleri; İstanbul’un tüm nüfusuna hizmet verilememesi, başka muhtelif su kaynaklarının kullanılıyor olması ve özellikle yüksek “İSKİ” su fiyatlarının etkisiyle su kullanımının azalıp, gerçekleşen su talebinin doksanlı yıllarda yaptığımız tahminlerden az olmasıdır.

Gelecekteki Durum ve Öneriler

“Grafik 2”ye göre gelecek yıllarda ham su talebi, nüfustaki artışa paralel biçimde artarak, yılda 2.000 milyon metreküpe ulaşacaktır. Bu talebi karşılayabilecek ana su kaynağı “Melen Çayı”dır. Ayrıca, “Yeşilçay” üzerinde “Göksu” ve “Çubuk Dere” sularını toplayacak bir baraj yapımı ile “Yeşilçay”da 145 milyon metreküp olan halihazır su verimi 335 milyon metreküpe çıkartılabilir. Önerim “Melen-2” yatırımının (ikinci boru hattı döşeme) acil olarak ve “Yeşilçay Barajı”nın da en kısa sürede tamamlanmasıdır. Ayrıca kaynaklarının ve rezervuarların birlikte işletilmesiyle sistem veriminde önemli gelişmeler sağlanabilir.

“İSKİ” işletme amaçları ile “SCADA” sisteminden veri alabilen daha gelişmiş bir model kullanmalı ve bu model günlük ya da aylık rezervuar işletmeleri ile ilgili tahminleri ve ilkeleri de kapsamalıdır. Bu iyi işletme uygulamalarına bağlı olarak, yılda 300 milyon metreküplük suyu kazanmak mümkün olabilir. İlerleyen yıllardaki bu gelişmelere göre, “Melen Barajı” inşaatı da şimdilik ertelenebilir.

Her ne kadar “Master Plan” mühendislik açısından uygun olsa da, yüzlerce kilometre borularla havzalar arası su transferi yapılıyor olması, ekosistem açısından çeşitli sorunlar yaratmaktadır. Ayrıca, son yıllarda yapılan çeşitli araştırmalar, akarsulardan doğrudan veya rezervuarlarda depolayarak su çekilmesinin, kurak devrelerin (su akışlarının en düşük seviyeye ulaşma dönemlerinin) oluşma frekansını yüzde 30’lara kadar artırdığını göstermektedir. Bu nedenlerle, özellikle “Istranca” ve “Melen” su kaynaklarının iklim değişikliği etkileri altında yaşanacak kurak ve taşkın devreleri ile sürdürülebilirliği araştırılmalı ve bugünden -yüzeyel suların artan sıcaklıklarda rezervuarlarda buharlaşarak kaybını önlemek üzere yeraltında depolanması veya çok ileri derecede arıtılmış atıksuların yeraltına sızdırılarak rezervuarların beslenmesi gibi- yeni seçenekler geliştirilmelidir.

Kaynaklar

1. IMC (1994) Görev Raporu TR8 Su Kaynaklarının Geliştirilmesi. İSKİ Arşivi, İstanbul.

2. IMC (2000) Nihai Rapor Cilt 2, Su Temini. İSKİ Arşivi, İstanbul.

3. Wada Y. et all (2013) Human Water Consumption Intensifies Hydrological Drought Worldwide. Environmental Research Letters 8(3):1-14.

Aydınlık Gazetesi - 21.02.2014, Cuma

21.02.2014